الفتن (کتاب)الفتن، اثر الامام الحافظ نعیم بن حماد بن معاویة بن الحارث الخزاعی المروزی (متوفی ۲۲۹ ه. ق) است. کتاب الفتن را باید از منابع مهم روایت‌های علائم ظهور به شمار آورد که تاثیر زیادی بر مجامع روایی شیعه و اهل سنت داشته است. نویسنده آن از بزرگان اهل حدیث و مخالفان سرسخت معتزله و همچنین اهل رای (قیاس) است که در زندان از دنیا رفته است. ۱ - ساختار کتابکتاب الفتن ابن حماد از ده جزء تشکیل شده، ولی دلیل این تقسیم بندی و تفاوت این اجزاء روشن نیست، چون در هر جزء روایاتی وجود دارد که عناوین همان روایات در اجزای دیگر نیز به چشم می‌خورد. تعداد ابواب هر جزء نیز متفاوت است. جزء اول شامل ده باب، جزء دوم چهار باب، جزء سوم ۱۰ باب جزء چهارم ۱۴ باب، جزء پنجم ۱۶ باب، جزء ششم ۲ باب، جزء هفتم ۶ باب، جزء هشتم تا دهم هر کدام ۵ باب. متاسفانه این کتاب هیچ مقدمه و مؤخره‌ای ندارد و مؤلف از آغاز تا انجام آن را به نقل روایت پرداخته و هیچ مطلبی در ابتدا یا انتهای کتاب بیان نکرده و در لابه لای روایات نیز هیچ گونه تفسیر و توضیحی از خود نیفزوده است. درباره این که ترجمه (عنوان) هر باب از سوی مؤلف یا راویان یا ناسخان تنظیم شده، نمی‌توان اظهار نظر قطعی نمود. اما مسلم است که ترجمه باب‌ها در نسخه اصلی وجود دارد؛ اما عنوان باب‌های اول اجزاء ده گانه را مصححان با استفاده از متن اولین روایت باب استخراج کرده و در فهرست آورده‌اند. در چاپ آخر همان عنوان علاوه بر فهرست در ابتدای باب هم آمده است. ۲ - گزارش محتوامولف در کتاب، غیر از نقل روایت به مطلب دیگری نپرداخته و حتی مقدمه و خطبه‌ای ندارد. الفتن کتابی موضوعی است. کسی هم نگفته که راویان این کتاب، آن را از صورت مسند به مبوب تبدیل کرده باشند. آنچه درباره نام کتاب الفتن و نسبت آن به ابن حماد شهرت دارد، از قرن هفتم به بعد است. سه نفر معاصر در نیمه دوم قرن هفتم؛ یعنی ابن طاووس در التشریف؛ شافعی سلمی در عقد الدرر و ابن عدیم در بغیة الطلب کتاب الفتن را از نعیم بن حماد دانسته و از آن روایت کرده‌اند. ذهبی (م ۷۴۸) نیز این مطلب را ذکر کرده است. البته برخی از این کتاب به (الفتن و الملاحم) تعبیر می‌کنند؛ اما شهرت این کتاب به (الفتن) است و در نسخه‌های خطی و چاپی از آن این گونه تعبیر شده و (الملاحم) را ندارد. ۲.۱ - نکات درباره کتابدرباره کتاب الفتن، چند نکته قابل توجه است؛ اول اینکه ابن حماد بیشتر روایات را از صحابه یا تابعین نقل می‌کند و آن گونه که انتظار می‌رود، سند روایات به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نمی‌رسد. برای نمونه از مجموع حدود ۱۷۰ روایت باب‌های ۲۹ تا ۴۴ این کتاب که درباره مهدی و سفیانی است، تنها حدود ۲۵ روایت از پیامبر و امیرمؤمنان علیه‌السّلام و امام باقر علیه‌السّلام صادر شده و دیگر اسناد کتاب به افرادی چون کعب الاحبار، محمد بن حنفیه، زهری، ارطاة و... ختم می‌شود. این گونه سندها نه تنها از نظر شیعه ارزشی ندارد، در نظر اهل سنت نیز حجیت ندارد، چون اصطلاحا موقوف به شمار می‌رود؛ یعنی سند آن به صحابی متوقف می‌شود. نکته دوم اینکه مکررات کتاب الفتن زیاد است؛ یعنی یک حدیث در ابواب مختلف با سلسله سند و متن واحدی ذکر شده و گاه تقطیع در آن صورت گرفته است؛ به طوری که شاید بتوان یک چهارم از کتاب را مکرر دانست. نکته سوم: علاوه بر روایات زیادی که ابن حماد از امیرمؤمنان علیه‌السّلام به عنوان صحابی نقل می‌کند، بخش قابل توجهی از احادیث را به واسطه جابر جعفی از امام باقر علیه‌السّلام آورده است. نکته چهارم: برخلاف تصور رایج که کتاب‌های فتن و ملاحم را مربوط و مخصوص نشانه‌های ظهور می‌داند، مطالعه آن‌ها نشان می‌دهد که احادیث و آثاری که در آن‌ها ذکر شده، به فرض صحت، ارتباط مستقیم با ظهور مهدی علیه‌السّلام ندارد و بسیاری از آن‌ها پیشگویی‌هایی درباره حوادث آینده مسلمانان بوده که در صدر اسلام بیان شده و نامی از مهدی و ظهور او در این روایات نیست. البته ظهور مهدی علیه‌السّلام به عنوان یکی از حوادث آینده نیز روایاتی از این کتاب‌ها را به خود اختصاص داده است؛ چنانکه بخش مهمی از آن‌ها نیز درباره نشانه‌های قیامت (اشراط الساعة) است. با این حال و علی رغم ضعف این منابع و روایات آن‌ها، بخش قابل توجهی از این احادیث در کتاب‌های شیعه به عنوان نشانه‌های ظهور امام عصر علیه‌السّلام تلقی شده و در حجم وسیعی نقل می‌شود. الفتن را ابوزید عبدالرحمان بن حاتم مرادی به سال ۲۸۰ ه-. ق (پنجاه سال پس از مرگ مؤلف) در مصر از نعیم بن حماد روایت کرده است. ۲.۲ - جایگاه کتاببا وجود تاثیر فراوانی که الفتن نعیم بن حماد در میان اهل سنت و شیعیان دارد و بسیاری از روایات علائم ظهور از آن نقل می‌شود، اعتبار چندانی برای آن نمی‌توان قائل شد. نسبت این کتاب به مؤلف قطعی نیست و محدثان و رجالیون قدیمی اهل سنت از چنین کتابی یاد نکرده‌اند؛ به گفته رجالیون اهل سنت مؤلف کتاب اشتباه زیاد می‌کرده و احادیثی نادرست نقل نموده و گاه جعل هم کرده است. ذهبی گوید: نعیم در کتاب الفتن مطالب عجیب و مردود نقل می‌کند؛ بسیاری از روایات کتاب موقوف یا مقطوع است و سند آن به رسول خدا نمی‌رسد. بنابراین حتی اگر موقوفات و مقطوعات نزد اهل سنت هم قابل توجیه باشد، آن چه مربوط به فتن است، محل تامل است. از نظر شیعه نیز چنین آثاری حجت نیست و آن چه به رسول خدا می‌رسد، اگر با قرائن و روایات شیعه تطبیق نکند، پذیرفتنی نخواهد بود و در کتاب الفتن از این گونه احادیث کم نیست؛ در این کتاب روایاتی نقل شده که ساختگی بودن آن آشکار است. نمونه‌ای از این روایات را در ابواب مربوط به خلفای پس از رسول خدا می‌بینیم که در آن به ترتیب خلفای سه گانه، احادیثی به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نسبت داده‌اند یا به علی علیه‌السّلام نسبت داده‌اند که فرمود با معاویه مبارزه نکنید؛ مهدی از فرزندان عباس است. ۳ - وضعیت کتابکتاب الفتن تاکنون توسط سه نفر تصحیح یا تحقیق و منتشر شده و در مجموع پنج نوبت چاپ شده است. تصحیح و تعلیق کتاب توسط آقای مجدی بن منصور بن سید الشوری صورت گرفته است. مصحح مرجعی برای این تصحیح نداشته، بلکه می‌گوید بنا به تشخیص خود آن را اصلاح کرده‌ام. وی به چاپ قاهره اشاره‌ای نکرده است. در این نشر امتیازاتی به چشم می‌خورد: ۱. آدرس آیات قرآن در متن کتاب و با استفاده از کروشه؛ ۲. تخریج احادیث؛ ۳. جرح و تعدیل راویان و حکم به صحت و ضعف حدیث بنا به تشخیص مصحح؛ ۴. تصحیح اشتباهات چاپ سهیل زکار؛ ۵. شماره گذاری احادیث و آثار؛ ۶. شماره گذاری باب‌ها؛ ۷. شرح حال مؤلف و بیان روش او؛ ۸. تنظیم فهرستی از ابتدای روایات. از میان این امتیازات که خود مصحح در مقدمه کتاب به آن‌ها اشاره کرده، آدرس آیات و شماره گذاری ابواب و احادیث قابل توجه است؛ اما دیگر موارد ممکن است با اشکالاتی روبه رو شود. بیان شرح حال و روش مؤلف که مجموعا در سه صفحه آمده، برای چنین کتابی کافی به نظر نمی‌رسد و حکم به ضعف یا صحت روایات و جرح و تعدیل راویان، گرچه خواننده را تا حد زیادی با شخصیت راوی و جایگاه حدیث آشنا می‌کند؛ اما به هر حال تشخیص و نظر مصحح کتاب است. تذکر روایات مکرر نیز کاملا بیان نشده و بسیاری از آثار و احادیث که به صورت قطعه قطعه یا کامل تکرار شده، در پاورقی به آن اشاره نرفته است و با آن که وی چاپ قبلی را تصحیح کرده، هنوز هم اشکالاتی به چشم می‌خورد. [۱]
مجله آینه پژوهش بهمن و اسفند ۱۳۸۲- شماره ۸۴، صادقی، مصطفی، عنوان مقاله «الفتن» ابن حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار کتابخانه مهدویت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |